Ses türemesi

Ses türemesi, Türkçede bir sözcüğe, o sözcükte bulunmayan seslerin eklenmesi olayı.

Örnek 

• düp-e-düz / düpedüz

Çeşitli ses durumlarından dolayı ünlü artmasına ünlü türemesi denir.

Ünlü türemesi 

Tek heceli bazı sözcükler -cık -cik ekini alınca bir ünlü türer.

• biricik
• daracık
• azıcık
• gencecik

Ünsüz türemesi 

Ünsüzle biten bazı sözcükler ünlüyle başlayan sözcük veya eklerle birleşince sonlarındaki ünsüzde bir yineleme olur.

affetme, halletme, hissetme, hakkım, sırrımı birer örnektir.




 

Ünlü düşmesi

Ünlü düşmesi, Türkçe dilinde görülen bir ses olayıdır. Türkçede birkaç çeşit ünlü düşmesi vardır. Bunlar aşağıda listelenmiştir.

Çeşitleri 

İki heceli sözcüklerde ünlü düşmesi 

İki heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlüler düşer. Bu durum genellikle insan organlarında, akraba adlarında ve farklı oluşumlarda görülür.

Örnekler 

1. beyin - beyni
2. akıl - aklı
3. burun - burnu
4. kayın - kaynı

İsim köklerinde ünlü düşmesi 

İsim köklerine ünlü ile başlayan yapım ekleri gelerek, fiil gövdesi hlaine gelmeleri sonucunda oluşur.

Örnekler 

1. sarar - sarı-ar
2. kokulamak - koklamak (kokulamak zamanla değişmiş ve koklamak olmuştur)

Eylem köklerinde ve isimlerde ünlü düşmesi 

Fiil köklerine gelen yapım ekleri ile isim olan sözcüklerde görülür.

Örnekler 

1. uyu - uyku (u düşmüş)
2. kıvır - kıvrım (ı düşmüş)
3. devir - devrim (i düşmüş)
4. çevir - çevre (i düşmüş)
5. kavuş - kavşak

Yabancı kökenli sözcüklerde ünlü düşmesi 

Kimi Arapça sözcüklerin yardımcı eylemle birleşmesi ile oluşan ünlü düşmesidir.

Örnekler

1. kayıp - kaybetmek
2. emir - emretmek
3. seyir - seyretmek
4. fikir - fikretmek
5. zikir - zikretmek
6. şükür - şükretmek
7. sabır - sabretmek

 

Ünsüz düşmesi

Bazı sözcükler ek alırken kök ve gövde ek ile birleşmez, bu esnada kök veya gövdeden bir ünsüz düşer. Bu olaya ünsüz düşmesi denir.

Örnekler 

Sözcük	Aldığı Ek	Sonraki Hâli
küçük	– cük	küçücük
ufak	– cık	ufacık
yüksek	– l	yüksel–
alçak	– l	alçal–
seyrek	– l	seyrel–
ad	– daş	adaş
ast	– teğmen	asteğmen
üst	– teğmen	üsteğmen

 

Ünsüz Düşmesi

Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir. küçük - cük > küçücük büyük - cek > büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor. Örnek: küçük + cük → küçücük (k harfi düştü.) ufak + cık → ufacık →Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-.. → -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…Ünsüz Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir. küçük - cük > küçücük büyük - cek > büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor. Örnek: küçük + cük → küçücük (k harfi düştü.) ufak + cık → ufacık →Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-.. → -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…Ünsüz Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir. küçük - cük > küçücük büyük - cek > büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor. Örnek: küçük + cük → küçücük (k harfi düştü.) ufak + cık → ufacık →Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-.. → -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…Ünsüz Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir. küçük - cük > küçücük büyük - cek > büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor. Örnek: küçük + cük → küçücük (k harfi düştü.) ufak + cık → ufacık →Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-.. → -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir: Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…

 

Ünlü daralması

"a,e" sesleri düzgeniş ünlülerdir.Bu ünlülerle biten sözcüklere şimdiki zaman kip eke "yer" getirildiğinde,bu geniş ünlüler daralarak "ı,i,u,ü"ye dönüşür.Bu olaya ünlü daralması denir.

İtalik metin== Ünlü Daralması Örnek ==

Bekli-yor --> Bekliyor

Mert ustalar

 

besle--->besli____yor----->besliyor

 

 

Ünsüz benzeşmesi

Türkçe'de ünsüzler sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünsüzler "ç, f, t, h, s, k, p, ş" ünsüzleridir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir. Bir sözcük sert bir ünsüzle bitiyor ve o sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir.bunu fıstıkçışahaptan hatırlıyabilirsiniz.f-s-t-k-ç-ş-h-p

örneklermiş [değiştir]

Sözcük	Aldığı Ek	Yazılışı ve Okunuşu
Kayık	-cı	Kayıkçı
Piş	-gin	Pişkin
Ağaç	-dan	Ağaçtan
Üç	-de	Üçte
Simit	-ci	Simitçi
Çorap	-cı	Çorapçı
Sabah	-cı	Sabahçı
Dolap	-da	Dolapta		Taş	-gın	Taşkın
Koş	-du	Koştu
Kafes	-de	Kafeste Özel Durumlar [değiştir] Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür. Örnek: Dikdörtgen, Akciğer... Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür. Örnek: Üçgen, beşgen.. "-de, -da" bağlacı, başlı başına bir kelime olduğu için "ç, f, t, h, s, k, p, ş" harfleriyle biten kelimelerden sonra gelse bile sertleşme kuralına uymaz. "-de, -da" bağlacını "-d, -d" ekinden ayıran en önemli özelliklerden biridir. Örnek: Gitsek de olur, gitmesek de..