Özne

Özne (Almanca: Subjekt, Fransızca: sujet, İngilizce: subject, Latince: subjectum), Eski Türkçe fail, mevzu anlamında kullanılan felsefe kavramı ve kategorisi.

Özne kavramı, bugün bilinen anlam boyutunu 17. yüzyılda kazanmıştır. Ruhbilim ve Epistemoloji, Hukuk ve Etik açısından fail, eyleyen ve bilen kişi yani "ben" anlamında kullanılır. Mantık ve Dilbilgisinde özne, yüklemin taşıyıcısı olarak belirir.

Yüklem

Türkçe yüklemi cümle sonunda olan bir dildir.

Bir dilde anlatım birimi esas olarak cümlelerdir . Cümlenin temel elemanları özne ve yüklemdir: Yazar yazdı, gibi. Ancak nesne ve yardımcı elemanlar cümleyi bütünler. Berkan yazdı, (ne, neyi), Yazar makale yazdı, olur. Her dilin orijinalliği konuşmada ve yazıda cümlelerinde belli olur. Tek harf, tek hece, bir söz, bir sözcükle de cümle kurulsa bile, yapı itibariyle cümle esas elemanlarıyla cümledir. Buna sentaks denir. Sözdizimi açısından bir cümlenin sonu yoktur, yüklem tek olsa bile, özne ile arasına binlerce tümleç girebilir. Buna en iyi örnek uzayıp giden Osmanlıca cümleleridir.

Cümlenin devrik olması, yani yüklemin başa gelmesi cümledeki yapıyı bozmaz: Makaleyi yazdın mı, cümlesiyle Yazdın mı makaleyi, cümlesi edebiyat açısından bir değer taşır. Cümlede ağırlık, anlam vurgusu Türkçede yüklemdedir.

Türkçenin doğru ve iyi cümle kuruluşunda yüklem birinci elemandır, çünkü özne tek başına anlam ifade etmez, tümleç ise yardımcıdır. Yüklem en az bir söz olabildiği gibi birçok söz de olur, sıralı da olur, illa fiil olması gerekmez, her tür sözcük yüklem olabilir. Olumlu, olumsuz, sıralı,eklemeli,-dir-dur-miştir-muştur'lu ifadeler, tamlamalı yüklemler yaygın kullanımlardır.

Özne, yükleme göre, yüklemin türüne ve çatısına göre değişir. Etken fiilin öznesi gerçektir, edilgenin öznesi değildir. Tanımlı ifadelerde bu yaygındır: Viki, özgür bir ansiklopedidir, gibi. Bu ansiklopedide sansür yoktur, gibi.

Örtülü özneler, edilgen çatıda ortaya çıkar, -dan-den-yle-ınca-ince-ca ekleriyle biten yardımcı sözlerle belirtilirler. Yanlış anlama nedeniyle site kapandı, gibi. Microsoft Bill Gates tarafından kuruldu, gibi. Yeni sürüm çıkınca haber verilecek, gibi.

Yüklem için nesne de önemlidir, yüklemin hareketinden etkilenip, belirtili yahut belirtisiz olur. Dolaylı (yön,yer) tümleç, yüklemin anlamını tamamlayıcıdır, cümlede yer alıp almaması cümleyi kurana bağlıdır.

Yüklem fiilse cümle fiil cümlesi, isimse isim cümlesi olur. Fiil yüklemleri kişi ve zaman ekleri alır. İsim yüklemleri ekfiil alır ki, Türkçede ekfiil -imek'tir. Yazıda olmak suretiyle en geleneksel tip -dir-dır'larla biten yüklemdir. Tanımlı cümlelerde var'lı, yok'lu yüklemler de böyledir.

Yüklemin sonda yer alması kuralına mukabil devrik, gizli yüklem cümleleri Türkçede anlatıma değişik bir tat verir: Vikide bir vikipedist. Gittiği kadar. Kimse tam değil. Bilgi sonsuz., gibi. Bu tür kesik cümlelerde yüklem gizlidir.

Yakın zamana kadar Türkçede resmi bir yüklem yazı tarzı vardı. Cümlelerin sonları hep -mıştır'la biterdi. Basın son otuz yıldır -dir'le biten yüklem kullanmaktadır.

Nesne (dil bilgisi)

Türkçe nesne, İngilizce object, Arapça المفعول به

Nesne, öznenin yaptığı iş ve eylemden doğrudan etkilenen öğedir. İki çeşittir:

1.Belirtili nesne (-i eki alır)

2.Belirtisiz nesne (ek almaz)

Yükleme "neyi?","kimi?" soruları sorularak bulunur. Örnek; Psikopat doktor hastayı neşterle doğramış. Yukarıdaki cümlede yüklem=doğramış,sorarız,kimi doğramış?=hastayı doğramış,öyleyse hastayı=belirtili nesne.

Belirtili nesne adın belirtme durum ekini(-ı,-i,-u,-ü) alır.

ÖRN:~~Arkadaşımın hediye ettiği kolyeyi~~ kaybetmiş.(neyi kaybetmiş?)

üstü çizili olan yer belirtili nesnedir.

Belirtisiz nesne ise yükleme "ne?" sorusunu yöneltilerek bulunur.Belirtisiz nesne ad durum eklerinden hiçbirini almaz.

ÖRN:Onun için ~~çiçek~~ aldım.(ne aldım?)

üstü çizili yer belirtisiz nesnedir.

ÖRN:Terziye ~~bir takım elbise~~ diktirdim.(ne diktirdim?)

üstü çizili yer belirtisiz nesnedir.

TÜMLEÇLER

Zarf tümleci

Zarf tümlecini (belirteç tümlecini) bulmak için yükleme "nasıl,ne zaman,ne kadar,niçin(niye,neden)" soruları sorulabilir.

örneğin:

"Geçen gece,ışıltılı yollardan,mavi suların parıldadığı altın oyalı sahillerden geçerek Karakif'in evine geldik."

cümlesinde yüklem "geldik"e -ne zaman geldik?

-geçen gece geldik. (zarf tümleci, "belirteç tümleci")

-Nasıl geldik?

-ışıltılı yollardan,mavi suların parıldadığı altın oyalı sahillerden geçerek geldik.

Diye bu cümlenin zarf tümleclerini bulabiliriz.

Yükleme; -nereye geldik? diye sorduğumuzda ise

-Karakif'in evine geldik

diyerek de "dolaylı tümleci" bulmuş oluruz.

"Akşam size geleceğiz" cümlesinin yüklemine

"Ne zaman geleceğiz?" sorusunu sorduğumuzda zarf tümleci olan

- akşam kelimesini buluruz.

"-den" eki cümlede "niçin" anlamı veriyorsa, dolaylı tümleç olur. Bu şekilde olursa "-den" eki alan sözcük veya sözük grubu zarf tümleci olur.

Dolaylı tümleç

Dolaylı tümleç, bir cümlede ismin "-e, -de, -den" durumlarında bulunan, yüklemin bildirdiği işi yer bakımından belirten tümleçlere denir.

Cümlede dolaylı tümleci bulmak için özneyle birlikte yükleme "nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden" soruları sorulur.

"-den" eki cümlede "niçin" anlamı veriyorsa, dolaylı tümleç değildir. Bu şekilde olursa "-den" eki alan sözcük veya sözük grubu zarf tümleci olur. DOLAYLI TÜMLEÇ

Cümlede –e, -de, -den, hal eklerini alarak, “neye?, neyde?, neyden?, nereye?, nerede?, nereden?, kime?, kimde?, kimden?” sorularına cevap veren maddelerdir<?>{?}[?](?).

Yanına sessizce yaklaştı. (Nereye yaklaştı?)

Yan cebine kalemlerini koydu. (Nereye koydu?)

Elçiler saraya yeni giriyordu. (Nereye giriyordu?)

Taştan su çıkarıyordu. (Neyden çıkarıyordu?)

Yurduma alçakları uğratma sakın! (Nereye uğratma?)

Soranlara selam olsun! (Kime selam olsun?)

Aldıklarını arabanın bagajında unutmuş. (Nerede unutmuş?)

Güzelliğinden, parmaklarını yersin. (Niçin? Güzelliğinden:zarf tümleci)

Akşama, yemeğe gideceğiz. (Ne zaman? Akşama:zarf tümleci) (Yemeğe:Dolaylı Tümleç)

UYARI:-e/-den hal eki için edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.

  -de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf(belirteç) tümleci olur.

Korkudan kızın dili tutulmuştu. -niçin dili tutuldu? korkudan (belirteç "zarf" tümleci)

Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor. -niçin eve uğramıyor? "babasıyla kavga ettiğinden" (belirteç tümleci)

Birazdan hava kararacak. -ne zaman hava kararacak? birazdan (zarf tümleci)

Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik. - ne zaman yıldızları seyrederdik? yaz akşamları

Denize yüzmeye gidiyorum. - denize neden gidiyorsun? yüzmeye (zarf tümleci) nereye gidiyorsun? denize dolaylı tümleç

Ailesine yürekten bağlıydı. - nasıl bağlıydı? yürekten zarf tümleci, kime bağlıydı? ailesine dolaylı tümleç