Büyük ünlü uyumu

	İnce		Kalın
	Düz	Yuvarlak	Düz	Yuvarlak
Dar	i	ü	ı	u
Geniş	e	ö	a	o

Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık - incelik kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biri, Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.

Kural 

Türkçede bir sözcüğün birinci hecesinde kalın (ağzın ön tarafından çıkan) bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince (ağzın ön tarafından çıkan) bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük gibi. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.
Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb. Buna uyulmadığı durumda vardır. Son ünlüleri kalın olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol, alkolü; hakikat, hakikati; kabul, kabulü; kontrol, kontrolü; saat, saate.

İstisnalar 

• Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler zamanla ses değişimi ile, bazıları ise diğer etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır. Örneğin: anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile) vb.^[1]

• -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor yapım ekleri büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez: akşam-leyin, bakla-­gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.

• -daş (-taş) eki bazı sözcüklerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.

• -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki.

Aranmadığı durumlar 

• Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz, bu sözcükler Türkçeye geçirilirken büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler. Örneğin; ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda gibi.

• Yapı olarak birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin; açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb. Ancak bazen şans eseri (karakol gibi sözcükler) uyabilir. Yine de aranmaz, uymaz diye kabul edilir.

Her zaman sağlandığı durumlar

• Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz çünkü karşılaştıracak ünlü yoktur, hep uyarlar. Örneğin; Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay gibi.