turkce-dilbilgisi - Göktürk Alfabesi

Göktürk alfabesi ya da Orhun alfabesi, Türklerin kullandığı ilk yazı sistemi olan ve Göktürkler'e ait Orhun Yazıtları'nda kullanılmasından ötürü bu adla anılan alfabedir.

Tarihi ve kullanımı

İlk buluntular ve çözülmesi

Orhun alfabesinden günümüze kalan en büyük kalıntılar olan Göktürkler döneminde dikilen yazıtların çözülüp değerlendirilmeleri ancak 19. yüzyıl sonunda gerçekleşebilmiştir. Bu yazıtlardan ilk bulunanları Yenisey Irmağı boyundakilerdir. 1889'da ise Orhon yazıtları denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır. Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu. Bu yazıtlar 1893'te Danimarkalı türkolog Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin de Eski Türkçe'nin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Günümüzde, gün geçtikçe Asya’da bu yazı sistemiyle yazılmış yeni Türk yazıtları ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları hala Orhun Vadisinde, Yenisey ve Yedisu bölgesindekilerdir.

Tarihsel kullanımı

En eski örnek, Kazakistan'da Sakalara ait olduğu düşünülen Esik Kurganı'nda bulunan ve M.Ö. 4. yüzyıla tarihlenen^[1] bir gümüş tabağın üzerindeki iki satırlık yazıda görülmektedir. Bundan sonraki en eski örneği ise Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey'deki anıtlarda görülür.^[^{kaynak belirtilmeli}^] Soğdiyan alfabesi, Pahlavi alfabesi ve Karosthi alfabesinden esinlenilerek icad edilen^[2] ve Sakalar, Hunlar, Gök Türkler, Uygurlar, Kırgızlar^[^{kaynak belirtilmeli}^] tarafından doğduğu coğrafyada kullanılan Orhun yazısı, bazı Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır. Hatta 16. yüzyıla kadar Macaristan'da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir.

Kökeni hakkında tartışmalar

Kazım Mirşan başta olmak üzere bir grup araştırmacı Orhun alfabesindeki birçok harfin, diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o milletin sık kullandığı resimlerden türetildiğini, örneğin Orhun alfabesindeki → "y" harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden "yay" kelimesinden geldiğini → "oq" veya "ok" harfinin de bildiğimiz "ok" kelimesinden türetildiğini, → "ök" harfinin de eski Türkçe'de kullanılan "ök (keçi)" kelimesinden geldiğini öne sürmüştür.

Göktürk alfabesinin Soğdcadan (Sogd yazısından?) türediği de öne sürülmüştür.Bu sava karşı çıkanlar ise bu bağıntıya dair bir kanıt olmadığı ve bu savın Pehlevi döneminde İran'daki ve çevre ülkedeki Türkleri etkilemek amacıyla desteklendiğini öne sürmektedir.

Yapısı

Orhun alfabesi'nde 38 harf vardır (Orhun harflerinin prototipi olarak görülen Yenisey yazı sisteminde 150'den fazla işaret vardır. Bu işaretlerin elenerek Orhun alfabesi'nde 38'e indirildiği görülüyor).

Bu harflerin 4 tanesi ünlü, geriye kalan 34 tanesi ünsüz işaretleridir. Doğal olarak Türkçe'de bu kadar sessiz harf bulunmaz. Bu durumun nedeni Orhun alfabesi'nde birçok sessiz harfin iki işaret ile gösterilmesidir. Somutlaştırılırsa, yanındaki seslinin kalın ya da ince oluşuna göre, "b,d,g,ğ,l,n,r,s,t,y" seslerini veren ikişer adet harf mevcuttur. Yani "bilge" sözcüğünü yazarken kullanılan "b" ile "bars" sözcüğünü yazarken kullanılan "b" birbirinden farklıdır. Ayrıca "ık,ok,nç,yn" gibi çift ses, çift ünsüz işaretleri de mevcuttur.

Sessiz harfler açısından kalabalık olan Orhun alfabesi, Türkçe'nin 8 sesli harfine karşılık 4 harfe sahiptir. "a,e", "ı,i", "o,u", "ü,ö" sesleri ayrılmadan yazılır ünlü uyumlarına göre gerektiği biçimde okunur.

Orhun Anıtları ile dönemin öteki yazıtları arasında, hatta Orhun'daki yazıtlar arasında kullanılan harflerin biçimleri bakımından (özellikle Tonyukuk Anıtı'nda kullanılan yazıda) bazı farklılıklar vardır. Yine Tonyukuk Yazıtı'nda ötekilerde olmayan "baş" logogramı ile s, ş seslerini ünleyen kare biçiminde bir harf daha vardır. Bu harfler Göktürk alfabesinde olduğu gibi Türkiye Türkçesinde de çok kullanılır.

Yazma şekli

Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullandığımız Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır.

Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.

Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır. Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır. Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez. Ancak kalın ve ince sessizlerin, bazı yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür. Ayrıca "s" harfi birçok kez "ş" için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabi ki Orhun alfabesinde) bir iki sözcükte de "l" yerine "ş" ve "kalın s" yazılmıştır.

Yazma kuralları türkolog Mehmet Kömen tarafından da kitaplaştırılmıştır.

Harfleri

Göktürk (Orhun) Abecesi
Kullanım			Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler			A		/a/, /e/
			İ		/ɯ/, /i/, /j/
			O,U		/u/, /o/, /w/
			Ö,Ü		/ø/, /y/, /w/
Ünsüzler	Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile	B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
			D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
			G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
			L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
			N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
			R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
			S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
			T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
			Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
		Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/	K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
		Tüm ünlüler ile	-Ç		/ʧ/
			-M		/m/
			-P		/p/
			-Ş		/ʃ/
			-Z		/z/
			-NG (eñ)		/ŋ/
	Birleşik Sesler	+ Ünlü	İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
			IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
			OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
		+ Ünsüz	-NÇ		/nʧ/
			-NY		/ɲ/
			-LT		/lt/, /ld/
			-NT		/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imi			yok
(-) — Sadece sözcük sonunda